[अनुसन्धान] डा. नवराज सुब्बा

याक्थुङ लिम्बू जातिले थरमा लेख्ने ‘सुब्बा’ शब्दलाई धेरैले पृथ्वीनारायण शाहको पालादेखि चलेको पद्वी ठान्दछन् । अझ नेपाल एकीकरण मन नपराउने आदिवासीले त यसलाई राजनीतक चश्माले धमिलो देख्दछन् । यसरी यो शब्दलाई लिएर स्वयम् लिम्बू समुदायमा एकप्रकारको संशयपूर्ण दृष्टिकोणको विकास भएको पाइन्छ । हामी कति सतही रुपमा बाँचेका रहेछौं भन्ने बुझेपछि आफूले गरेको अध्ययन र धारणा सार्वजनिक गर्दैछु ।
सर्वप्रथम यसको पृष्ठभूमिमा म आफैलाई लिएर आफ्नो बाल्यकाल करिव २०२४ देखि २०३४ सालतिरको मेरो गाउँको ताप्लेजुङ हाङपाङस्थित सरस्वती विद्यालयतिर फर्कन्छु । त्यसबेला मैले विद्यालयमा मैले मेरो थर सुब्बा भनेर जानीबुझी लेखाएको होइन । मेरा अभिभावक र गुरुले नै सम्झीबुझी लेखिदिए होलान् । किनभने मेरो आरम्भका प्राइमरीका केही प्रमाणपत्रमा थरमा लिम्बू उल्लेखित छन् र मिडिल स्कूलपछि भने सुब्बा उल्लेखित छन् । विद्यालयमा पढ्ने मेरा सहपाठी धेरै खस–आर्य थिए । उनीहरुसित मेरो अन्तरङ्ग कुराकानी चल्दथ्यो । उनीहरु लिम्बू शब्दलाई काँचो मान्छे, हिस्रक, फौदारी खेल्न अघिसर्ने मान्छेका रुपमा चिन्दथे र अशिक्षित भएकाले यस्तो भएको भनेर बुझ्दथे । उपयुक्त मानिस छानेर हामी केटाकेटीको दौंतरी मिल्दोसित मित लगाईदिने चलन थियो । म पनि धेरैको मीत भएको छु । यहाँ मैले भन्न खोजेको बालमनोविज्ञानको सानो झलक हो जुनबेला एकजातिले अर्को जातिलाई कसरी हेर्दथे वा बुझ्दथे भनेर केवल कोट्याएको मात्र । यही सामाजिकीकरणको सिलशिलामा शायद मैले मेरो ‘सुब्बा’ थर बोल्न, लेख्न र चिन्नलाई सहज देखें होला ।
त्यसबेला विद्यालयमा नाम लेखाउन आउने लिम्बूहरु आफ्नो उपथर जस्तै आङबुहाङ, चङबाङ आदि लेख्दथे । लिम्बू लेख्न उति आवश्यक ठान्दैनथे । गाउँघरमा लेखिने तमसुक र सरकारी कागजातमा मात्र कामचलाउको लागि थरमा लिम्बू लेख्ने चलन थियो । लिम्बू समूदायभित्र भने एकआपसलाई बोलाउँदा याक्थुङ भन्ने चलन थियो । त्यसबेला लेख्न पढ्न जान्ने प्रायः आर्य–खस नै हुन्थे । उनीहरुलाई लिम्बू लेख्न जति सजिलो थियो लिम्बूको उपथर लेख्न अलि झन्झटिलो थियो । यसैले शिक्षित व्यक्तिको रोजाई पनि लिम्बू शब्द लेख्न सजिलो थियो । पढेर आखिर के गर्ने? एउटा राम्रो विकल्प थियो लाहुर जाने । त्यसबेला मलाया, ईण्डियाको लाहुर जानलाई परिचयपत्र वा सिफारिस चाहिएमा गाउँ पञ्चायतले कागजपत्र बनाइदिन्थे । गाउँ पञ्चायतको सिफारिसमा लिम्बू लेखे मात्र गोराले चिन्ने भएकाले आवेदकले पनि लिम्बू नै लेखिदिन आग्रह गरेपछि कागजपत्रमा लिम्बू लेख्ने चलन बढ्यो । विद्यालयमा पनि पछि लाहुर जानलाई प्रमाणपत्र निकाल्दा सजिलो हुने भएकाले धेरैले थर लिम्बू र कतिपयले उपथर समेत लेख्न थाले । यसरी लिम्बू लेख्ने धेरै भएपछि ‘सुब्बा’ शब्द किनारामा पर्दै गयो ।

डा. नवराज सुब्बा [अनुसन्धानमूलक लेख]

ताप्लेजुङ जिल्लामा पर्ने मेवाखोला साँबा लिम्बू जातिको पैत्रिक स्थल वा थूम हो । यो थूमको नाम त्यहाँ बग्ने एक नदीको नाममा रहेको छ । यो मेवाखोलालाई लिम्बू भाषामा मिक्वाखोला अर्थात् आँशुको खोला अर्थमा हाल मिवाखोला पनि भनिन्छ । आजकल मेवाखोलाको सट्टा मिवाखोला लेख्ने वा मिक्वाखोला भन्ने चलन बढेको छ । यो किन र कसरी भयो होला? के हामीले हिजो गलत बोलेर वा लेखेर आज सही भन्न वा लेख्न खोजेका हौं? या आज सुधार्ने नाममा ऐतिहासिक तथ्यलाई वेवास्ता पो गर्दैछौं कि? मेवाखोला हो भने यो ‘मेवा’ शब्द कसरी रह्यो? वा यो कुनै पुर्खाको नाम हो कि? यदी मिक्वा वा मिवाखोला हो भने त्यो ‘मिक्वा’ वा आँशु कसको थियो? यो सवालको जवाफ खोज्ने क्रममा किराती दन्त्यकथा, वंशावली र मुन्धुम अघि सार्दैछु ।

त्याे कसको आँशु थियो जसको नामबाट खोलाको नाम रहन गयो भनेर अध्ययन गर्दा हामीले मुदेन्छङ साँबा बंशावली[1] हेर्नुपर्ने हुन्छ । दिगर्चाका मुरेहाङले नेपाल (काठमाडौं) र लिम्बूवान हान्ने क्रममा हिमालयपार दोलखासम्म आउने क्रममा मुदेन्छङ साँबाका पुर्खा मुनाहाङले पनि तम्बरशिरसम्म साथ दिएका थिए । मुनाहाङ आफ्ना समूह लिएर तम्बरखोलको शिर तिङ्तावा घाँटी हुँदै तोक्पे घाँटी आइपुगे । त्यहाँबाट दक्षिण किरात प्रदेशमा झर्दा बाटोमा भोकतिर्खा, दुःखकष्टले अनुचर खासगरी बूढाबूढी, केटाकेटी र महिलाहरुको धेरै आँशु बग्यो । मेवाखोलामा पुगेर खोलालाई देखाउँदै मुनाहाङले तपाईहरुको आँशु यो खोलाझैं बग्यो भनेर समूहलाई बताए र उनले पनि लामो स्वास फेरे । नभन्दै नजिकैको भीरपाखाबाट पनि पानीको थोपा आँशुझै तपतप् झरिरहेको देखिन्थ्यो । मेवाखोला तर्ने क्रममा उनीहरुले साथमा ल्याएको बाख्रालाई पहिले खोला तारे । बाख्रालाई पहिले तारेको पुललाई सम्झेर उनीहरुले सो स्थानको नाम पनि ‘बाख्रा तर्ने पुल’ अर्थात् ‘मेदातरङ’ राखे । स्मरण रहोस्, लिम्बू भाषामा मेदा भनेको बाख्रा र तरङ भनेको पुल हो । दुःखदायी यात्राको सम्झनालाई चिरस्थायी बनाउन खोलाको नाम पनि मिक्वा चकचक (आँशु तरर) बगेको खोला राखे ।

– डा. नवराज सुब्बा  ।
नेपाल भाषामा ‘सापारु’ भनिने गाईजात्रा नेवार जातिको मौलिक साँस्कृतिक पर्व तथा परम्परा हो । यो पर्व वर्षेनी भाद्र शुक्ल प्रतिपदाको दिन भव्य जात्राको रूपले नेपालभर मनाईन्छ । गाईजात्रालाई विभिन्न ढंगले मनाइन्छ । नेपालमा निरंकुश शासन व्यवस्था चलेको बेलामा जनता वर्षमा एकदिन भए पनि कलाकारहरू शासकहरूका काला–कर्तुत र क्रियाकलापउपर हाँस्य–ब्यङ्ग्यले प्रहार गर्ने गर्दथे । यसरी कलाकारहरूले अभिनयद्वारा व्यङ्ग्य–वाँण हान्दा शासकवर्ग रन्थनिन्थे, मुर्मुरिन्थे तर जनता भने आनन्दित हुन्थे । त्यसैले यो पर्व जनमानसमा रमाइलो चाड़को रूपमा स्थापित भएको छ । आज पनि धेरै मानिस गाईजात्रा भन्नेबित्तिकै मदनकृष्ण श्रेष्ठ र हरिवंश आचार्य जस्ता हास्य कलाकारहरूका घतलाग्दा प्रहशन सम्झन्छन् । त्यसबेला कलाकारहरूले जनतालाई हँसाइ–हँसाइ ज्ञानको आँखा खोलिदिएर मनको बह पोख्न साथ दिए । त्यो भन्दा पनि महत्वपूर्ण कुरो उनीहरुले निरंकुश शासकलाई सचेत र खबरदारी गरे । यो परम्परालाई हालसम्म साहित्यकार र कलाकारहरूले कायम राखेका छन् । विभिन्न मञ्चहरूमा रमाइला कार्यक्रम गर्दै आएका छन् । यसरी कलाकार तथा साहित्यकारहरूले जनतासितको नातालाई गाईजात्राको दिन पुनर्ताजगी गर्ने गर्दछन् । यसरी धेरै नेपालीले गाईजात्रालाई हाँस्य–ब्यङ्ग्य गर्न पाइने, स्वतन्त्र भएर लेख्न, बोल्न पाइने, पत्र–पत्रिकामा गाईजात्रा परिशिष्टाङ्क पढ्न पाइने, जीवन र जगतका उज्याला र अँध्यारा पक्षहरू थाहा पाइने दिनका रूपमा बुझ्ने गर्दछन् ।
सांस्कृति रुपमा यो दिन नेवार समुदायमा वर्ष दिनभित्र घरको कुनै सदस्यको मृत्यु भएमा उक्त परिवारबाट एउटा गाई वा गाई नभए बालकलाई गाईको रूपमा सिंगारेर गाईजात्रा निकाल्ने चलन छ । गाईको रूपमा सिंगारिने बालकलाई पटुका भुईमा लत्रने गरि बाँधिन्छ । उसको एकजना साथी जोगीको भेषमा सिंगारिन्छ । श्रृङ्गार गरिसकेपछि सबैजना एक स्थानमा भेला हुन्छन् । भेला भएपछि पङ्तिबद्ध भई एक वा दुई लाइनमा मिलेर अघि हिंड्दै निर्धारित स्थानहरूको परिक्रमा गर्ने गर्दछन् । बाटो परिक्रमा गर्ने क्रममा जोगी भेषधारी बालकले भिक्षाग्रहण गर्दै हिंड्ने चलन छ । परिक्रमा कार्यक्रम सम्पन्न भएपछि भेला भएर रमाइलो नाचगान गर्ने चलन छ । यो पर्वलाई समुदायका सबै उमेर समूह र वर्गले उत्तिकै चाख मानेर हेर्ने र रमाइलो मान्ने गर्दछन् । यस पर्वमा बौद्ध सम्प्रदायका नेवारहरूले मृतकको सम्झनामा सम्झना–वत्ती बाल्ने ‘मत्था संस्कार’ गर्ने गर्दछन् । उनीहरू सबैजना एकै पहिरनमा बौद्ध–चैत्य गएर धुप–वात्ती बालेर चैत्यको परिक्रमा गर्ने गर्दछन् । अपरान्हतिर उनीहरु पनि प्रहसन कार्यक्रम गर्दै रमाइलो गर्ने गर्दछन् ।