डा. नवराज सुब्बा
म मान्छे !
च्यात्तिएका वाक्यका टुक्राहरुका
पटक–पटक बेग्ला–बेग्लै अर्थ नलगाऊ
मैले आफ्नै कहानी बिर्सिसकेकी छु ।
अगेनाको छेउबाट
मीनपचासको ढिकीमा
एउटा बूढा
नाति–नातिनासंग लोककथा भन्छ ।
पारोहाङ र लेप्मुहाङ ओर्लन्छ
बूढाका आँखाहरुमा मानौं उ स्वयं
एउटा शिव एउटा युगको
र सतिदेवीलाई उसले हराइसकेको छ
दक्षको यज्ञमा ।
[…]
(‘म एउटा च्यातिएको पोष्टरभित्र’ वानिरा गिरी, साझा कविता, २०४९, पृ.३४०)
साझा प्रकाशनद्वारा (२०४९ पाँचौं प्रकाशनमा) प्रकाशित कवि वानिरा गिरीको प्रस्तुत कविता पढेर मैले आज कविताको धित मार्ने कोशिस गरें । सर्वप्रथम कविताको पहिला चार हरफले दिल छोयो म मन्त्रमुग्ध भएँ । त्यसपछि पढ्दै जाँदा पारोहाङ र लेप्मुहाङ एवम् शिवको बिम्बात्मक प्रस्तुतिले मलाई नतमस्तक बनायो । समयको प्रवाहमा छट्पटिएको मेरो मन एकछिन भए पनि शान्त भयो । कविले कवितामा जसरी एक बूढालाई शिवको रुपमा देख्नु भएको छ मैले पनि मेरो मन शान्त पारिदिने कविलाई मेरो अघि फलाकिरहेकी वा नाचिरहेकी फेदाङ्मा वा यूमाको रुपमा प्रकट भएको देखें । फेदाङ्माले देवात्माको आवाज मानव मनमा सार्ने काम वा सन्देशको रुपमा दिने काम गर्दछिन् । उनी त्यसबेला साक्षात देव वा देवीको रुपमा प्रकट भएको उनका वरिपरि जोखाना हेर्ने दर्शक वा कविता सुन्ने पाठकले विश्वास गर्दछन् । भनिन्छ, फेदाङ्मालाई शरीरमा देवता चढ्नु पर्छ । उसैगरी कविलाई पनि कविता फुर्न उसको शरीरमा कुनै शक्तिको प्रवेश हुन्छ भनेर स्वयम् कवि बताउँछन् । तर आफूलाई कवि ठान्ने कतिपय आधुनिक कविहरु पण्डित वा पुरोहितसंग तुलना गरेको सहन्छन् तर फेदाङ्मा, धामीझाक्रीसित तुलना गर्दा अपमानित भयो भनेर रिसाउँछन् ।
ख्याल गरौं, प्राचीन गुफामा कुँदेका चित्रलाई ब्याख्या गर्नलाई या त मानवशास्त्री चाहिन्छ या त धामीझाक्री नै चाहिन्छ भनेर आधुनिक विज्ञानले स्वीकार गरेको छ । धामीझाक्रीमा यस्तो शक्ति हुन्छ जसले मानवचेतनाको गहिरोभन्दा गहिरोतह अर्थात् बुझ्ने भाषामा आत्मामा प्रवेश गर्दछ । उसले जीवन र जगतको ब्याख्या मजाले गर्नसक्छ भलै त्यो व्याख्या आ–आफ्नै ढंगको किन नहोस् । करिव कवि पनि त्यस्तै हो जीवन र जगतको क्लिष्ट समाजको किरिङ–मिरिङ अस्पष्ट जीवनयात्रालाई कविले मजाले नियाल्न सक्छ र आफ्नै पाराले ब्याख्या गर्दछ । एउटा अमूर्त चित्रको अर्थ एउटा कलाकार र कविले गर्न सक्दछ ।
विश्वास गरौं–नगरौं, परम्परागत फेदाङ्मा वा धामीझाक्रीलाई सामान्य मानिसले बुझ्न र बुझाउन नसकिने तर सरल शब्दमा भन्नुपर्दा विशिष्ठ शक्ति वा दैवीशक्ति प्राप्त छ । जुन शक्ति एक कविमा पनि पाउन सकिन्छ । फेदाङ्माले आधुनिक कविले जस्तो कविता लेखेर सुनाउँदैन तर उसले आफ्ना काव्यात्मक शक्तिको प्रयोग विभिन्न मौखिक साहित्य वा मुन्धुममा गरेकै हुन्छ । यही शक्तिले मानव सृष्टिकालदेखिका कविता फेदाङ्बा साम्बाले आजसम्म ल्याएका छन् । आधुनिक कविहरु वर्तमानमै हराएका छन् तिनीहरु सृष्टिकालको चिन्ता गरेर पोखिन भ्याएकै छैनन् । विश्वास गरौं, बिना कवित्व सफल फेदाङ्मा वा धामी बन्न सकिदैन । यो कुरा विभिन्न अध्ययन अनुसन्धानले पनि पुष्टि गरेको छ । आधुनिक कविले त्यही शक्तिको नक्कल गरेका हुन्छन् आधुनिक स्वरुपमा । फेदाङ्माले जसरी एक विरामीलाई दुःखबिमार शान्त पार्दछ त्यसरी नै एक कविले आधुनिक पाठकको पनि मन शान्त पारिदिन्छ । यहाँ यिनीहरुको स्वरुप मात्र फरक छ । फेदाङ्मा वा धामीसित तुलना गरियो तथा कविलाई अवमूल्यन गरियो भन्नेलाई म के भन्न चाहन्छु भने– भाषागत दक्षता, काव्यिक चेतना, भावनात्मक यात्रा, आत्मिक प्रवाह र परम्परागत ज्ञानमा फेदाङमा वा धामी जति अगाडि छन् त्यसको सामू आजका कवि बच्चै छन् । त्यसैले कविको अवमूल्यन भएको छैन ।
यसैले मैले वानिरा गिरीलाई कवि मात्र हैन फेदाङ्माका रुपमा सम्मान गरेको छु । किनभने उहाँले किरात लिम्बू धर्म र संस्कृतिप्रति कति गहिरो लगाव राख्नु भएको छ । कविताको गहन सन्देशले मलाई साँच्चै आनन्द दियो । उहाँले प्रस्तुत गर्नु भएका बिम्बहरु पारोहाङ वा शिवको बारेमा मेरो पनि अध्ययन जारी छ । बिगत एकवर्षदेखि म लेप्मुहाङको विषयमा वैज्ञानिक तथा सामाजिक अध्ययन गर्दैछु । तथ्यलाई वैज्ञानिक र धार्मीक तथ्यहरुसित तुलना गर्दैछु । संक्षेपमा, हिन्दू धर्मग्रन्थ मत्स्यपुराणमा वर्णित जलप्रलयका नायक भगवान विष्णुका समकालीन हुन्– लेप्मुहाङ । जसरी भगवान विष्णुले मनु र आर्यवंशको रक्षा गरे उसरी नै लेप्मुहाङले पनि लिम्बू जातिलाई बचाएका थिए । यसलाई विज्ञानसम्मत तथा तुलनायोग्य बनाउने प्रयास विगत एकवर्षदेखि गर्दैछु । संभवतः अब चाँडै एक जर्नलमा प्रकाशित पनि हुँदैछ । म यसबारे अहिले यत्ति नै भन्न चाहन्छु ।
अन्त्यमा, भगवान विष्णुको अवतारवाद तथा हिन्दू जीवन दर्शनले मानवलाई जसरी मार्गदर्शन दिएको छ, लेप्मुहाङका परोपकारी भावना, कृषिक्रान्ति, सदाचारमा लाग्ने मार्गदर्शन किरात लिम्बू लगायत समस्त मानवजातिमा पुगेको छ । यही कुरा वानिरा गिरीको कवितामा जीवन दर्शनको महत्वपूर्ण पक्ष भएर उजागर गरिएको छ– हामीले जीवनलाई टुक्रा टुक्रामा हेर्यौं भने केही अर्थ रहँदैन समग्ररुपमा जोडेर हेरेमा मात्र समष्टिगत पोष्टरमय चित्र बन्दछ । जब हामी टुक्रिन्छौं तब हामीले हाम्रो समष्टिगत जीवनको अर्थ भुल्दछौं । मानिसबीचको वैमनस्यता भन्दा एकताको अर्थबोध गर्न एउटा सिङ्गो पोष्टरले सन्देश दिएको छ । कविले जुन सन्देश दिनु भएको छ त्यो अमृतवाणी पक्कै पनि देववाणीतुल्य छ । देववाणी टपक्क टिपेर कवितामा पस्कने सफल कवि जोसित मैले सम्मान गर्ने एक फेदाङ्मा वा यूमाको शक्ति पनि पक्कै छ, सेवारो ।
डा. नवराज सुब्बा
म मान्छे !
च्यात्तिएका वाक्यका टुक्राहरुका
पटक–पटक बेग्ला–बेग्लै अर्थ नलगाऊ
मैले आफ्नै कहानी बिर्सिसकेकी छु ।
अगेनाको छेउबाट
मीनपचासको ढिकीमा
एउटा बूढा
नाति–नातिनासंग लोककथा भन्छ ।
पारोहाङ र लेप्मुहाङ ओर्लन्छ
बूढाका आँखाहरुमा मानौं उ स्वयं
एउटा शिव एउटा युगको
र सतिदेवीलाई उसले हराइसकेको छ
दक्षको यज्ञमा ।
[…]
(‘म एउटा च्यातिएको पोष्टरभित्र’ वानिरा गिरी, साझा कविता, २०४९, पृ.३४०)
साझा प्रकाशनद्वारा (२०४९ पाँचौं प्रकाशनमा) प्रकाशित कवि वानिरा गिरीको प्रस्तुत कविता पढेर मैले आज कविताको धित मार्ने कोशिस गरें । सर्वप्रथम कविताको पहिला चार हरफले दिल छोयो म मन्त्रमुग्ध भएँ । त्यसपछि पढ्दै जाँदा पारोहाङ र लेप्मुहाङ एवम् शिवको बिम्बात्मक प्रस्तुतिले मलाई नतमस्तक बनायो । समयको प्रवाहमा छट्पटिएको मेरो मन एकछिन भए पनि शान्त भयो । कविले कवितामा जसरी एक बूढालाई शिवको रुपमा देख्नु भएको छ मैले पनि मेरो मन शान्त पारिदिने कविलाई मेरो अघि फलाकिरहेकी वा नाचिरहेकी फेदाङ्मा वा यूमाको रुपमा प्रकट भएको देखें । फेदाङ्माले देवात्माको आवाज मानव मनमा सार्ने काम वा सन्देशको रुपमा दिने काम गर्दछिन् । उनी त्यसबेला साक्षात देव वा देवीको रुपमा प्रकट भएको उनका वरिपरि जोखाना हेर्ने दर्शक वा कविता सुन्ने पाठकले विश्वास गर्दछन् । भनिन्छ, फेदाङ्मालाई शरीरमा देवता चढ्नु पर्छ । उसैगरी कविलाई पनि कविता फुर्न उसको शरीरमा कुनै शक्तिको प्रवेश हुन्छ भनेर स्वयम् कवि बताउँछन् । तर आफूलाई कवि ठान्ने कतिपय आधुनिक कविहरु पण्डित वा पुरोहितसंग तुलना गरेको सहन्छन् तर फेदाङ्मा, धामीझाक्रीसित तुलना गर्दा अपमानित भयो भनेर रिसाउँछन् ।
ख्याल गरौं, प्राचीन गुफामा कुँदेका चित्रलाई ब्याख्या गर्नलाई या त मानवशास्त्री चाहिन्छ या त धामीझाक्री नै चाहिन्छ भनेर आधुनिक विज्ञानले स्वीकार गरेको छ । धामीझाक्रीमा यस्तो शक्ति हुन्छ जसले मानवचेतनाको गहिरोभन्दा गहिरोतह अर्थात् बुझ्ने भाषामा आत्मामा प्रवेश गर्दछ । उसले जीवन र जगतको ब्याख्या मजाले गर्नसक्छ भलै त्यो व्याख्या आ–आफ्नै ढंगको किन नहोस् । करिव कवि पनि त्यस्तै हो जीवन र जगतको क्लिष्ट समाजको किरिङ–मिरिङ अस्पष्ट जीवनयात्रालाई कविले मजाले नियाल्न सक्छ र आफ्नै पाराले ब्याख्या गर्दछ । एउटा अमूर्त चित्रको अर्थ एउटा कलाकार र कविले गर्न सक्दछ ।
विश्वास गरौं–नगरौं, परम्परागत फेदाङ्मा वा धामीझाक्रीलाई सामान्य मानिसले बुझ्न र बुझाउन नसकिने तर सरल शब्दमा भन्नुपर्दा विशिष्ठ शक्ति वा दैवीशक्ति प्राप्त छ । जुन शक्ति एक कविमा पनि पाउन सकिन्छ । फेदाङ्माले आधुनिक कविले जस्तो कविता लेखेर सुनाउँदैन तर उसले आफ्ना काव्यात्मक शक्तिको प्रयोग विभिन्न मौखिक साहित्य वा मुन्धुममा गरेकै हुन्छ । यही शक्तिले मानव सृष्टिकालदेखिका कविता फेदाङ्बा साम्बाले आजसम्म ल्याएका छन् । आधुनिक कविहरु वर्तमानमै हराएका छन् तिनीहरु सृष्टिकालको चिन्ता गरेर पोखिन भ्याएकै छैनन् । विश्वास गरौं, बिना कवित्व सफल फेदाङ्मा वा धामी बन्न सकिदैन । यो कुरा विभिन्न अध्ययन अनुसन्धानले पनि पुष्टि गरेको छ । आधुनिक कविले त्यही शक्तिको नक्कल गरेका हुन्छन् आधुनिक स्वरुपमा । फेदाङ्माले जसरी एक विरामीलाई दुःखबिमार शान्त पार्दछ त्यसरी नै एक कविले आधुनिक पाठकको पनि मन शान्त पारिदिन्छ । यहाँ यिनीहरुको स्वरुप मात्र फरक छ । फेदाङ्मा वा धामीसित तुलना गरियो तथा कविलाई अवमूल्यन गरियो भन्नेलाई म के भन्न चाहन्छु भने– भाषागत दक्षता, काव्यिक चेतना, भावनात्मक यात्रा, आत्मिक प्रवाह र परम्परागत ज्ञानमा फेदाङमा वा धामी जति अगाडि छन् त्यसको सामू आजका कवि बच्चै छन् । त्यसैले कविको अवमूल्यन भएको छैन ।
यसैले मैले वानिरा गिरीलाई कवि मात्र हैन फेदाङ्माका रुपमा सम्मान गरेको छु । किनभने उहाँले किरात लिम्बू धर्म र संस्कृतिप्रति कति गहिरो लगाव राख्नु भएको छ । कविताको गहन सन्देशले मलाई साँच्चै आनन्द दियो । उहाँले प्रस्तुत गर्नु भएका बिम्बहरु पारोहाङ वा शिवको बारेमा मेरो पनि अध्ययन जारी छ । बिगत एकवर्षदेखि म लेप्मुहाङको विषयमा वैज्ञानिक तथा सामाजिक अध्ययन गर्दैछु । तथ्यलाई वैज्ञानिक र धार्मीक तथ्यहरुसित तुलना गर्दैछु । संक्षेपमा, हिन्दू धर्मग्रन्थ मत्स्यपुराणमा वर्णित जलप्रलयका नायक भगवान विष्णुका समकालीन हुन्– लेप्मुहाङ । जसरी भगवान विष्णुले मनु र आर्यवंशको रक्षा गरे उसरी नै लेप्मुहाङले पनि लिम्बू जातिलाई बचाएका थिए । यसलाई विज्ञानसम्मत तथा तुलनायोग्य बनाउने प्रयास विगत एकवर्षदेखि गर्दैछु । संभवतः अब चाँडै एक जर्नलमा प्रकाशित पनि हुँदैछ । म यसबारे अहिले यत्ति नै भन्न चाहन्छु ।
अन्त्यमा, भगवान विष्णुको अवतारवाद तथा हिन्दू जीवन दर्शनले मानवलाई जसरी मार्गदर्शन दिएको छ, लेप्मुहाङका परोपकारी भावना, कृषिक्रान्ति, सदाचारमा लाग्ने मार्गदर्शन किरात लिम्बू लगायत समस्त मानवजातिमा पुगेको छ । यही कुरा वानिरा गिरीको कवितामा जीवन दर्शनको महत्वपूर्ण पक्ष भएर उजागर गरिएको छ– हामीले जीवनलाई टुक्रा टुक्रामा हेर्यौं भने केही अर्थ रहँदैन समग्ररुपमा जोडेर हेरेमा मात्र समष्टिगत पोष्टरमय चित्र बन्दछ । जब हामी टुक्रिन्छौं तब हामीले हाम्रो समष्टिगत जीवनको अर्थ भुल्दछौं । मानिसबीचको वैमनस्यता भन्दा एकताको अर्थबोध गर्न एउटा सिङ्गो पोष्टरले सन्देश दिएको छ । कविले जुन सन्देश दिनु भएको छ त्यो अमृतवाणी पक्कै पनि देववाणीतुल्य छ । देववाणी टपक्क टिपेर कवितामा पस्कने सफल कवि जोसित मैले सम्मान गर्ने एक फेदाङ्मा वा यूमाको शक्ति पनि पक्कै छ, सेवारो ।
Dr. Nawa Raj
Dr. Nawa Raj Subba is a public health specialist who has more than three and a half decades of experience working in public healthcare management at the Ministry of Health and Population in Nepal. In the spirit of public-private partnerships to expand access to health care in rural communities in Eastern Nepal, he played a vital role in leading operational research. He has also independently researched public health and intercultural psychology in Nepal. He published his works in books and journals. Nepali literature, culture, and music recognized him as an author. He has written artistic and cultural texts and CDs. His work has been acknowledged and appreciated by civil society, the government of Nepal, and abroad. He is now involved in Public Health and Intercultural Psychology studies in Nepal.