– डा. नवराज सुब्बा ।
नेपाल भाषामा ‘सापारु’ भनिने गाईजात्रा नेवार जातिको मौलिक साँस्कृतिक पर्व तथा परम्परा हो । यो पर्व वर्षेनी भाद्र शुक्ल प्रतिपदाको दिन भव्य जात्राको रूपले नेपालभर मनाईन्छ । गाईजात्रालाई विभिन्न ढंगले मनाइन्छ । नेपालमा निरंकुश शासन व्यवस्था चलेको बेलामा जनता वर्षमा एकदिन भए पनि कलाकारहरू शासकहरूका काला–कर्तुत र क्रियाकलापउपर हाँस्य–ब्यङ्ग्यले प्रहार गर्ने गर्दथे । यसरी कलाकारहरूले अभिनयद्वारा व्यङ्ग्य–वाँण हान्दा शासकवर्ग रन्थनिन्थे, मुर्मुरिन्थे तर जनता भने आनन्दित हुन्थे । त्यसैले यो पर्व जनमानसमा रमाइलो चाड़को रूपमा स्थापित भएको छ । आज पनि धेरै मानिस गाईजात्रा भन्नेबित्तिकै मदनकृष्ण श्रेष्ठ र हरिवंश आचार्य जस्ता हास्य कलाकारहरूका घतलाग्दा प्रहशन सम्झन्छन् । त्यसबेला कलाकारहरूले जनतालाई हँसाइ–हँसाइ ज्ञानको आँखा खोलिदिएर मनको बह पोख्न साथ दिए । त्यो भन्दा पनि महत्वपूर्ण कुरो उनीहरुले निरंकुश शासकलाई सचेत र खबरदारी गरे । यो परम्परालाई हालसम्म साहित्यकार र कलाकारहरूले कायम राखेका छन् । विभिन्न मञ्चहरूमा रमाइला कार्यक्रम गर्दै आएका छन् । यसरी कलाकार तथा साहित्यकारहरूले जनतासितको नातालाई गाईजात्राको दिन पुनर्ताजगी गर्ने गर्दछन् । यसरी धेरै नेपालीले गाईजात्रालाई हाँस्य–ब्यङ्ग्य गर्न पाइने, स्वतन्त्र भएर लेख्न, बोल्न पाइने, पत्र–पत्रिकामा गाईजात्रा परिशिष्टाङ्क पढ्न पाइने, जीवन र जगतका उज्याला र अँध्यारा पक्षहरू थाहा पाइने दिनका रूपमा बुझ्ने गर्दछन् ।
सांस्कृति रुपमा यो दिन नेवार समुदायमा वर्ष दिनभित्र घरको कुनै सदस्यको मृत्यु भएमा उक्त परिवारबाट एउटा गाई वा गाई नभए बालकलाई गाईको रूपमा सिंगारेर गाईजात्रा निकाल्ने चलन छ । गाईको रूपमा सिंगारिने बालकलाई पटुका भुईमा लत्रने गरि बाँधिन्छ । उसको एकजना साथी जोगीको भेषमा सिंगारिन्छ । श्रृङ्गार गरिसकेपछि सबैजना एक स्थानमा भेला हुन्छन् । भेला भएपछि पङ्तिबद्ध भई एक वा दुई लाइनमा मिलेर अघि हिंड्दै निर्धारित स्थानहरूको परिक्रमा गर्ने गर्दछन् । बाटो परिक्रमा गर्ने क्रममा जोगी भेषधारी बालकले भिक्षाग्रहण गर्दै हिंड्ने चलन छ । परिक्रमा कार्यक्रम सम्पन्न भएपछि भेला भएर रमाइलो नाचगान गर्ने चलन छ । यो पर्वलाई समुदायका सबै उमेर समूह र वर्गले उत्तिकै चाख मानेर हेर्ने र रमाइलो मान्ने गर्दछन् । यस पर्वमा बौद्ध सम्प्रदायका नेवारहरूले मृतकको सम्झनामा सम्झना–वत्ती बाल्ने ‘मत्था संस्कार’ गर्ने गर्दछन् । उनीहरू सबैजना एकै पहिरनमा बौद्ध–चैत्य गएर धुप–वात्ती बालेर चैत्यको परिक्रमा गर्ने गर्दछन् । अपरान्हतिर उनीहरु पनि प्रहसन कार्यक्रम गर्दै रमाइलो गर्ने गर्दछन् ।
